1. In een notendop

Shun Li, een jonge Chinese vrouw, werkt in een textielfabriek aan de rand van Rome. Op een dag wordt ze overgeplaatst naar Chioggia, in de buurt van Venetië, om er te werken als barvrouw in een café waar oude vissers komen. Eén van hen, Bepi, bijgenaamd "de dichter", een Joegoslaaf die 30 jaar geleden is geïmmigreerd, sluit vriendschap met haar. Deze relatie is echter een doorn in het oog van zowel de Italianen in de buurt als de Chinese gemeenschap.

In de eerste speelfilm van de documentairemaker Andrea Segre, Io sono Li, wordt terughoudend en fijngevoelig het verhaal verteld van de toenadering tussen personen met een verschillende culturele achtergrond.

2. Een Chinese in Italië

Shun Li is naar Italië gekomen om te werken, eerst in een textielfabriek in een voorstad van Rome waarna ze wordt overgeplaatst naar Chioggia, in de buurt van Venetië om als barvrouw aan de slag te gaan. Ze is in de greep van een Chinese organisatie (de maffia?) die het vliegticket en haar verblijfsvergunning heeft betaald: om haar schulden af te lossen moet ze onbepaalde tijd voor deze organisatie werken. De druk is groot ook al omdat Shun Li haar zoontje in China heeft moeten achterlaten, die zich pas bij haar kan voegen als zij haar schulden helemaal heeft afbetaald.

In Chioggia heeft zij als barvrouw in een café nauw contact met de plaatselijke Italiaanse bevolking, met name oudere vissers. Ongetwijfeld heeft Shun Li tot dan toe niet de gelegenheid gehad om Italianen van zo dichtbij te leren kennen. Tot de stamgasten behoort ook een vriendenploeg: Bepi, Coppe, de Advocaat et de Snor komen geregeld samen in de Osteria Paradiso om daar een glas te drinken, een praatje te maken of een kaartje te leggen. Deze vier mannen zijn vriendelijk tegen de nieuwe barvrouw: zij leggen haar uit wat de bestellingen inhouden en hoe ze deze moet serveren... Ze maken ook onschuldige grapjes over haar slechte kennis van het Italiaans. De groep oudere mannen heeft een overwicht op deze jonge buitenlandse vrouw, die helemaal alleen is, en neemt als vanzelfsprekend een welwillende maar neerbuigende houding aan waarbij inlevingsvermogen en plagerijtjes zich afwisselen. Hierin verschillen ze van twee andere, jongere klanten, Devis en één van zijn maten, die Li met minachting behandelen.

Gaandeweg vindt er een toenadering plaats: de vissers proeven van de Chinese keuken en hebben hier een verschillend oordeel over; Li wordt uitgenodigd om te proosten op het pensioen van Coppe. Maar vooral Bepi, een Slavische immigrant die sinds 30 jaar in Italië woont, kan goed met Li opschieten: hij voert een gesprek met haar en komt erachter dat haar vader ook visser is geweest. Zij toont hem foto's van haar vader aan het werk en ook een foto van haar zoon. Ze vertrouwt hem toe dat ze haar zoon mist en hoopt hem binnenkort weer te kunnen zien. Ze brengt het Dichterfeest ter sprake, een traditionele herdenking waaraan ze gehecht is en wekt daarmee de belangstelling van Bepi, die in zijn verloren uurtjes dichter is. Hem bevalt deze traditie ter herinnering aan de grote Chinese dichter Qu Yuan, die bestaat uit het laten drijven van lichtjes op de rivier. Zelfs op het politieke vlak hebben Li en Bepi iets gemeenschappelijks: Ook Bepi weet uit zijn tijd in het Joegoslavië van Tito wat het is om onder het communisme te leven. De vriendschap tussen deze twee personages, beiden ontworteld en eenzaam verdiept zich: Bepi stelt Li voor om zijn telefoontoestel te gebruiken om haar zoon in China te bellen en brengt haar naar de lagune om zijn vissershutje op palen te laten zien. Daar neemt hij de verdrietige Li die zich afvraagt wanneer ze haar zoon zal terugzien, in zijn armen.

Meer is niet nodig om het evenwicht te verstoren tussen Li en de Italianen. Het gerucht doet de ronde van een liefdesrelatie tussen Bepi en de jonge vrouw. En dit gerucht leidt tot allerlei wilde verhalen: zij zou werken voor de Chinese maffia die vrouwen op pad stuurt om oude Italianen te verleiden en deze te trouwen om zo hun erfenis af te troggelen... Overigens zijn de Chinezen overal, het is een invasie, een nieuwe vorm van imperialisme; Van hun kant zijn de Chinezen ook niet blij met de relatie tussen Li en Bepi, juist omdat die aanleiding geeft tot geruchten. "Door jou spreken de Italianen kwaad over de Chinezen" zeggen ze tegen Li en verbieden haar dan ook nog om met Bepi te praten, anders dan om zijn bestelling op te nemen en hem te bedienen. Aldus komt onder de druk van beide gemeenschappen een abrupt einde aan de vriendschap tussen Li en Bepi.

Een ongevaarlijke jonge vrouw (helemaal alleen, uit het buitenland, afhankelijk, zonder kennis van de taal...) wordt zo plots een bedreiging voor de Italiaanse gemeenschap... De film van Andrea Segre toont op een opmerkelijke manier hoe een grens wordt overschreden, en hoe daarna de kijk op de ander volledig kan veranderen. De toenadering tussen Li en Bepi neemt zodanige vormen aan dat het een probleem wordt, alsof hun vriendschap alle anderen uitsluit, alsof de een de ander aan de groep waartoe hij behoort kan onttrekken. Maar het is bovenal de status van de personages die een verandering ondergaat. Li wordt niet meer beschouwd als een onbetekenende barvrouw maar wordt een symbool of de voorhoede van het imperialistische China! En Bepi, die nochtans regelmatig fijntjes aan zijn buitenlandse afkomst wordt herinnerd, wordt gelijkgesteld aan Italië en zijn rijkdommen, en dat terwijl hij niet meer bezit dan een scooter en een vissershut!

De kijker die zich inmiddels zonder twijfel geïdentificeerd heeft met de personages Li en Bepi, ondergaat deze veranderende houding als onrechtvaardig. Hiermee wordt geïllustreerd wat stereotypering tot gevolg kan hebben, iets waaraan we ons allemaal weleens schuldig maken. Zodra iets (wellicht ten onrechte) als een bedreiging wordt ervaren[1], zoals hier de mogelijkheid dat Li met Bepi trouwt en zijn bezittingen afneemt, verdwijnt het individu en maakt plaats voor de vooroordelen over de gemeenschap waartoe hij behoort. De Chinezen veroveren de wereld, zij gaan er met onze bezittingen vandoor. Als Bepi na de verspreiding van het gerucht, het café wil binnenkomen wordt hij tegengehouden door Devis die zegt: "Kijk uit voor de Chinese maffia!", alsof Li in haar eentje een gevaar zou vormen.

De media[2] maken regelmatig gewag van de Chinese investeringen in het buitenland; de enorme Chinese groei maakt veel indruk op de landen die niet dezelfde ontwikkeling kennen... En zo heeft het gebruikelijke discours over een land of een gemeenschap plotseling betrekking op een individu waarvan de individuele eigenschappen er niet meer toe doen. Een teder gebaar tussen Bepi en Li wordt opgevat als het bewijs van een liefdesrelatie en zelfs een toekomstig huwelijk, alsof het personage Li gestalte geeft aan alle waanideeën en angsten van een gemeenschap over een andere.

Men kan Io sono Li dan ook opvatten als een waarschuwing tegen stereotypen die ons onder bepaalde omstandigheden ertoe aanzetten personen niet als individuen te beschouwen maar slechts als dragers van de eigenaardigheden en veronderstelde slechte bedoelingen van hun gemeenschap of hun culturele achtergrond.

3. Contrasten en aanvullingen

De breuk tussen Li en Bepi die ook het einde betekent van het evenwicht tussen de Italianen en de Chinezen, en tussen de autochtone Italianen en Bepi, kan echter ook op een andere manier worden geïnterpreteerd. Men kan de stelling verdedigen dat de relatie tussen Li en Bepi het sociale evenwicht binnen de kleine gemeenschap van Chioggia in gevaar brengt. De Italiaanse samenleving, zoals die wordt afgeschilderd in de film, lijkt namelijk allerlei soorten scheidslijnen en tegenstellingen in stand te houden, die samen toch een vorm van harmonie opleveren. Door deze tegenstellingen te verzachten zouden Bepi en Li het sociale evenwicht in gevaar brengen.

In het begin van de film wordt de Chinese traditie geschetst in de vorm van een ceremonie ter ere van de dichter Qu Yuan. Deze traditie komt terug in verschillende scènes van de film en de symboliek van yin en yang, zelfs al wordt daar niet expliciet naar verwezen, is op een vanzelfsprekende manier aanwezig in bepaalde scènes. In een brief van Li aan haar zoon vergelijkt zij bijvoorbeeld de zee, een Italiaans woord van het mannelijk geslacht, altijd in beweging, overgeleverd aan de golven en de wind, met lagune, een Italiaans woord van het vrouwelijk geslacht stil en mysterieus. Twee woorden, twee aspecten van dezelfde zaak. Ook Io sono Li is rijk aan tegenstellingen.

De tegenstelling tussen Chinezen en Italianen natuurlijk, die in gescheiden werelden leven wat betreft taal, cultuur en keuken. Niettemin leven ze vreedzaam naast elkaar, en een scène op de markt waar de Chinees op garnalen afdingt en deze uiteindelijk koopt, maakt duidelijk dat men ondanks alle verschillen samen kan leven.

De tegenstelling tussen mannen en vrouwen ook: alleen mannen bezoeken het café en Li staat daar helemaal alleen achter de toog. De enige vrouw die de osteria binnenkomt (om even snel weer weg te gaan) is de echtgenote van Devis, die furieus haar zoon naar zijn vader toebrengt zodat ze met hun zieke jongste kind naar de dokter kan gaan. Het zijn ook mannen die we zien werken op de vissersboot. De vrouwen zijn veel minder zichtbaar in deze film. Het lijkt wel of de mannen en de vrouwen naast elkaar leven in verschillende werelden die elkaar nauwelijks raken.

In de film worden ook jongeren en ouderen tegenover elkaar gesteld. De min of meer homogene groep van oude vissers staat tegenover Devis en zijn maat die niet dezelfde vriendelijke houding aannemen ten opzichte van Li, die op een dubieuze manier aan hun geld komen en opscheppen over hoeveel geld ze hebben. Bepi zelf wordt boos op zijn zoon die hem zijn "ouderwetse" levensstijl verwijt (zonder auto, zonder lift, zonder magnetronoven) en die hem ouder ziet dan hij is...(hij wil dat zijn vader dichter bij hem in Mestre komt wonen, ingeval er "iets gebeurt". Bepi antwoordt hem trouwens met "Ik ben misschien alleen, maar nog niet dood!")

Zo botsen de verschillende levensopvattingen van jongeren en ouderen: de jongeren willen modern zijn, doelmatigheid in dienst van het materialisme, daar waar de oudere generatie de voorkeur geeft aan het ouderwetse, eenvoud, traditie en vriendschap. In het begin van de film speelt zich een scène af bij de Chinezen waarin hetzelfde contrast is waar te nemen tussen eerbied voor de traditie — de verering van de dichter door Shun Li — en het losbandige gokken.)

Verder is er ook de tegenstelling tussen werk en rust. Het werk van de vissers is lichamelijk zwaar en vereist technische kennis. Devis maakt niet de indruk dat hij werk heeft. Hij vermaakt zich met het racen met motorboten in de lagune, is er trots op veel geld te verdienen in korte tijd en zonder veel moeite. Wanneer de vrienden het pensioen van Coppe vieren nodigen ze daarbij de Chinees uit maar deze slaat de uitnodiging af omdat hij moet werken. "Werk, altijd maar werken!" antwoorden de oude vissers. Het contrast van werken en niet-werken is duidelijk aanwezig in de film en zou kunnen worden veralgemeend tot de tegenstelling van een verouderend Europa dat in een fase van rust (of is het recessie...) verkeert, en China, in volle groei en energiek.

De relatie tussen Li en Bepi verzacht deze tegenstellingen door de toenadering tussen een geassimileerde Italiaan en een Chinese, een man en een vrouw, een oudere en een jongere, een gepensioneerde en een werkende. Wellicht dat juist deze optelsom van tegenstellingen als een bedreiging van de sociale orde wordt beschouwd omdat deze relatie teveel conventies op losse schroeven zet.

4. Filmtaal tussen doelmatigheid en mysterie

De film van Andrea Segre onderscheidt zich door een zeer heldere en efficiënte filmtaal waardoor de kijker in een heel korte tijdspanne veel te weten komt. In de eerste beelden bijvoorbeeld, zelfs voordat de titel verschijnt, wordt de situatie van Li uiteengezet en de ceremonie ter ere van de dichter getoond, een motief dat in de film vaker zal terugkeren.

Op dit hoofdmotief met de Chinese dichter Qu Yuan aan het begin van de film, volgen de eerste beelden van kaarsjes die op het water worden geplaatst door twee jonge Aziatische vrouwen, waarmee de film zich binnen de Chinese traditie plaatst. Maar aan deze scène en aan de daarin opgeroepen sfeer (van vreedzaamheid, bezinning, spiritualiteit) wordt abrupt een einde gemaakt door het verschijnen van een man die het licht aandoet (de kijker realiseert zich dan dat de scène zich afspeelt in een badkamer en dat de rivier een badkuip is) en die geringschattend laat weten "dat we in Italië zijn!", en voor de neus van de vrouwen gaat plassen om daarmee nog eens ten overvloede zijn minachting voor de oude religieuze gebruiken te benadrukken. Hiermee is de situatie voor de kijker meteen duidelijk: wij zijn bij de Chinezen in Italië, en er is een scheiding tussen de vrouwen die de tradities in ere houden en de drinkende en scheldende mannen die in het vertrek daarnaast mahjong spelen. We volgen één van de twee vrouwen, Shun Li, die in een textielfabriek werkt. Zij wordt bij zich geroepen door de opzichter, die haar vertelt dat ze zal vertrekken naar Chioggia in de buurt van Venetië. Shun Li heeft geen keuze: haar vliegticket en haar verblijfsvergunning zijn voor haar betaald en ze moet alles terugbetalen. Shun Li gaat hiermee akkoord, keert terug naar huis en schrijft al een denkbeeldige brief aan haar zoon die is achtergebleven in China: zij mist hem maar ze zullen binnenkort weer bij elkaar zijn. Alles wat ze doet staat in het teken daarvan: de reis van haar kind kunnen betalen. Dat komen we allemaal te weten nog voordat de titel van de film verschijnt.

Dit is de situatie die wordt geschetst: Shun Li is volstrekt afhankelijk van een Chinese organisatie waaraan zij een schuld moet aflossen, haar zoon kan zich alleen bij haar voegen als zij alles heeft terugbetaald, zij is gehecht aan de Chinese tradities die ze in Italië maar moeilijk in ere kan houden, wat een beeld oproept van ontworteling en eenzaamheid.

Hoewel sommige scènes, zoals de hiervoor genoemde, niet voor tweeërlei uitleg vatbaar zijn, is de film soms ook dubbelzinnig, zelfs raadselachtig. De Chinese organisatie bijvoorbeeld waaraan Li haar schuld moet aflossen, wordt niet eenduidig beschreven. Het feit dat Li niet weet wanneer haar schuld is afgelost, dat zij op mysterieus "nieuws" wacht waarvan niet duidelijk is wanneer ze dat kan verwachten, dat ze moet gehoorzamen aan de organisatie, dat deze organisatie zowel de vorm aanneemt van een textielfabriek als van een klein café in Chioggia, dat Li haar schuld weer opnieuw moet gaan terugbetalen als ze zich niet gedraagt, dit alles doet denken aan een dubieuze, illegale organisatie als de maffia. De organisatie in de film behandelt mensen echter niet als stukgoed zoals verwacht mag worden van een criminele organisatie. De arbeidsomstandigheden in de textielfabriek zijn op het eerste gezicht redelijk (de arbeidsters lijken niet onder druk te moeten werken, er is geen sprake van oorverdovend lawaai van de machines), de opzichter is niet onvriendelijk en de "overplaatsing" van Li lijkt op een bevordering voor geleverde prestaties. Li reist zonder gezelschap tussen Rome en Chioggia, haar onderkomens zijn misschien niet luxueus maar ook niet mensonwaardig, haar werk in het café is heel alledaags en we hebben niet de indruk dat zij op een schandelijke manier wordt uitgebuit (ook als ze lang geen vrije dagen kan opnemen). De organisatie gaat uiteindelijk ermee akkoord dat de schuld door iemand anders wordt afbetaald en geeft Li haar zoon sneller terug dan was voorzien.

Ook moeilijk is het om bepaalde personages te duiden, zoals Devis wiens activiteiten in het vage blijven en net zo dubieus lijken te zijn als die van de Chinese organisatie.

Ook de relatie tussen Li en Bepi wordt gekenmerkt door dubbelzinnigheid. Is hier sprake van liefde of van vriendschap? Wat verwachten ze ieder voor zich van een dergelijke relatie? De anderen komen overhaast tot de conclusie dat Bepi op seks uit is en dat Li in het geld van Bepi geïnteresseerd is... Hoewel dit nogal simplistisch is kan de vraag wat dit nu eigenlijk voor relatie is door de kijker met recht worden gesteld...

De film bevat tenslotte nog een groot mysterie: Lian, de kamergenote van Li. Zij lijkt geen werk te hebben, ze is altijd aanwezig, blaadjes lezend op bed. Niettemin zien we haar ook in raadselachtige scènes op andere plaatsen, met name in het donker op straat. Wat doet Lian buiten midden in de nacht? Het is niet ondenkbaar dat ze een prostituee is voor de Chinese organisatie. Is deze interpretatie verdedigbaar? Als we van die veronderstelling uitgaan[3], zou Lian, in tegenstelling tot Li, onder zeer zware omstandigheden werken, waaraan ze uiteindelijk ten onder gaat. Wanneer Li vertelt over haar vriendschap met Bepi raadt Lian haar aan voorzichtig te zijn: "de Italianen zijn onze klanten", zegt ze, wat een dubbelzinnige opmerking is in het licht van de veronderstelling dat zij prostituee is. Welke betekenis moeten we ten slotte geven aan het laatste gebaar van Lian? Wellicht dat Lian die zich uitgeperst voelt door de maffia, die haar verplicht zich te prostitueren, ervoor kiest om zich voor Li op te offeren. We kunnen ons voorstellen dat Lian een deel van het met prostitutie verdiende geld[4] opzij legt als spaargeld voor Li om dan spoorloos te verdwijnen.

De film van Andrea Segre, die op het eerste gezicht zeer eenduidig lijkt, heeft op het tweede gezicht dubbelzinnige en vage aspecten. Of het nu om de feiten gaat of om de personen, de film nodigt uit om het niet te laten bij een eerste blik, die uiteindelijk weinig precies, voorbarig en ongenuanceerd kan blijken.

1. De Advocaat verklaart: "De situatie wordt gevaarlijk".

2. In september 2012 kopte bijvoorbeeld Le Monde diplomatique: "La Chine est-elle impérialiste ? " een artikel van Michael T. Klare.

3. Wij wijzen erop dat Devis zijn maat met trots vertelt dat hij een prostituee heeft bezocht voor een speciale behandeling die veel geld heeft gekost: prostitutie komt dus weldegelijk voor in Chioggia.

4. In haar eerste brief aan haar zoon schrijft Li: "Als de chef vraagt om 30 hemden dan naai ik er 10 meer voor jou". Het is mogelijk dat Lian dit voorbeeld navolgt en extra werkt om geld voor de zoon van Li te sparen.